دنباله‌دار مک‌نات، ميهمان ناخوانده منظومه شمسی
|
دنباله‌دار تازه کشف شده مک‌نات که بدون اغراق درخشان‌ترين دنباله‌دار 30 سال گذشته است، اين روزها هنگامه سپيده‌دم صبحگاهي و گرگ‌و‌ميش شامگاهي، نمايشي ديدني و با شکوه در افق آسمان نيم‌کره شمالي اجرا مي‌کند. |
|
اين دنباله‌دار سي و يکمين جرمي بود که کشف آن با نام رابرت مک‌نات آميخته مي‌شد. در زمان اولين رصد، دنباله‌دار مک‌نات از قدر 17.3 بود. يعني 25000 برابر تاريکتر از آنچه چشم سالم و غير مسلح انسان قادر به تشخيص آن در شبي صاف و ايده‌آل است.
يک روز پس از کشف دنباله‌دار مک‌نات، دانشمندي به نام برايان مارسدن از رصدخانه اسميت‌سونيان واقع در کمبريج، ماساچوست، تنها با اتکاء به چند رصد انجام شده از اين دنباله‌دار اقدام به محاسبه مدار آن نمود. محاسبات برايان نشان مي‌داد که دنباله‌دار مک‌نات در اواخر بهار 1386 به نزديک‌ترين فاصله خود از خورشيد، جايي بين مدار مريخ و مشتري، خواهد رسيد.
|
طي چند روز بعد، وقتي که تصاوير بيشتري از اين دنباله‌دار جديد به دست آمد، برايان محاسبات خود را تکرار کرد و سرانجام در 25 مرداد 1385، نتايج تازه‌تري را ارائه کرد که نشان مي‌داد دنباله‌دار در حضيض مدار خود حتي از عطارد نيز به خورشيد نزديکتر خواهد شد و حدوداً از فاصله 26 ميليون کيلومتري ستاره ما خواهد گذشت. اين موضوع نويد دنباله‌داري بسيار درخشان را به رصدگران مي‌داد. اما از آن‌سو، نزديکي بيش از حد مک‌نات به خورشيد زمان رصدي آن را محدود به سپيده‌دم صبحگاهي و گرگ‌و‌ميش شامگاهي نموده که رصد اين دنباله‌دار را در مجاورت خورشيد کاري سخت نموده است. |
|
پيش‌بيني مي‌شود رصدگراني که در عرضهاي جغرافيايي مياني به دنبال رصد مک‌نات باشند در غروب روز جمعه مصادف با 22 در 1385 تا حدود 40 دقيقه پس از ناپديد شدن خورشيد در افق غربي قادر به رويت آن خواهند بود. فرصتي که تا روز يکشنبه پس از آن به کمتر از 10 دقيقه کاهش پيدا خواهد کرد.
کاهش زمان رصدي به نزديکتر شدن مک‌نات به خورشيد مربوط است که تا حدودً روز دوشنبه 25 دي ماه 1385 ادامه خواهد داشت و پس از آن حضيض مدار خود را به قصد دوري از خورشيد ترک خواهد کرد. در پايان اين هفته مک‌نات از ديد رصدگران نيم‌کره شمالي خارج خواهد شد و پس از آن رصدخانه‌هاي حرفه‌اي و آماتوري نيم‌کره جنوبي شانس رويت اين ميهمان تازه شناخته شده را خواهند داشت.
مک‌ناترا کجا و چگونه ببينيم
زاويه ميل مدار مک‌نات حدود 77 درجه است واين دنباله‌دار از شمال منظومه شمسي به خورشيد نزديک مي‌شود. مدار اين دنباله‌دار هذلولوي است و بنابراين ديگر انتظار رصد آن را نخواهيم داشت. اين بدان مفهوم است که مک‌نات تنها يک‌بار از مجاورت خورشيد گذر خواهد کرد و مداري با حلقه بار دارد.
از آنجايي‌که مک‌نات دنباله‌دار جديدي است و ما از عکس‌العمل آن نسبت به گذر از نزديکي خورشيد بي‌خبر هستيم، بسيار سخت است که قدر اين دنباله‌دار را هنگاميکه از حضيض مدار خود در فاصله 0.17 واحد نجومي از خورشيد مي‌گذرد، پيش‌بيني کنيم. دانشمندان حدس مي‌زنند که در 21 ژانويه قدر مک‌نات به حدود صفر برسد.
علاوه بر رصدگران زميني، تلسکوپي قدرتمند در فضا که نگاهي هميشگي به خورشيد دارد نيز براي رصد اين پديده سال 2007 آماده شده است. از 12 ژانويه 2007 تا 16ام همان ماه، تصاوير LASCO C3 دريافت شده از سوهو، تلسکوپ خورشيدي ناسا که در فضا مستقر است، ميزبان دنباله‌دار مک‌نات که اکنون با کد C2006P1 در فهرست دنبالهدارها ثبت شده است، می‌باشد.
شماتيک مسير مک‌نات در دايره تصوير LASCO C3 ، خورشيد با دايره‌اي سفيد در مرکز تصوير مشخص شده است
مک‌نات در ساعت 9:00 صبح 12 ژانويه 2007 به زمان بين‌المللي وارد محدوده ديد تصاوير با زاويه باز LASCO C3 شده است. محدوده ورود حدود ساعت 11 تصوير است (سمت چپ تصوير و بسيار نزديک به بالاي آن) . دنباله‌دار C2006P1 سپس در 16ام ژانويه حدود ساعت 16 به زمان بين‌المللي از محدوده ساعت 7 تصوير (سمت چپ و بسيار نزديک به پايين تصوير) خارج خواهد شد. فيلم زير از پخش مداوم چند تصوير گرفته شده از گذر مک‌نات تهيه شده است.
گذر زيبای مک‌نات از ديد تلسکوپ فضايی سوهو (SOHO)
...ستاره دنباله‌دار !!!
در واقع چيزي به نام ستاره دنباله‌دار وجود ندارد و اين اسمي است که به اشتباه در ميان مردم رايج شده است. دنبالهدارها اصلاً ستاره نيستند و بايد آنها را فقط دنباله‌دار ناميد. اگر بخواهيم خيلي ساده به موضوع نگاه کنيم، دنبالهدارها گلوله‌هايي از گل و يخ هستند که با نزديک شدن به خورشيد يخ سطحي آن تسعيد شده و از سطح کوه سرگردان به بيرون فرار مي‌کند. گاهي اوقات گازهاي آزاد شده مقداري از مواد جامد هسته دنباله‌دار را نيز با خود همراه مي‌برند. در زمان نزديکي به خورشيد اندک اندک حجم مواد آزاد شده بيشتر مي‌شود. فشار تابشي خورشيد و بادهاي خورشيدي مواد رها شده را به پشت دنباله‌دار مي‌رانند و بنابراين هميشه دم دنبالهدارها در جهت خلاف خورشيد قرار دارد. آنچه ما به عنوان دنباله اين اجرام آسماني مي‌بينيم در واقع بازتاب نور خورشيد از اين گاز و غبار آزاد شده است.
هر دنباله‌دار به يادبود کاشف آن نامگذاري مي‌شود. مثلاً دنباله‌دارهاي اوترما (Comet oterma) يا ايکيا-سکي (Comet Ikya - Seki) که همنام کاشفان خود هستند.
برخي از دنبالهدارها بر اساس سال کشف آنها نامگذاري شده‌اند. مثلاً 1971a اولين دنباله‌داري بود که در سال 1971 ميلادي کشف شد و همينطور 1971b دنباله‌دار بعدي بود و غيره.
پس از آنکه مداري براي دنباله‌دار محاسبه شد، شماره‌گذاري بر اساس عبور از نقطه حضيض مداري نسبت به خورشيد صورت مي‌پذيرد. مثلاً دنباله‌دار 1971I اولين دنباله‌داري بود که در سال 1971 ميلادي از نقطه حضيض مداري خود نسبت به خورشيد عبور کرد.
دم دنبالهدارها از دو قسمت تشکيل شده است که عبارتند از دنباله غباري و دنباله گاز يونيده. دنباله‌هاي يوني معمولاً کشيده‌تر و باريکترند. هر دوي اين دنباله‌ها ممکن است تا ميليونها کيلومتر در فضا پراکنده شوند. وقتي که دنباله‌دار از خورشيد دور مي‌شود دنباله از بين مي‌روند و فقط مواد سرد و سخت درون هسته باقي مي‌مانند. تحقيقات راجع به دنباله‌دار هيل پاب وجود نوعي دم را نشان داد که شبيه دنباله‌هاي تشکيل شده از غبار بود، ولي از سديم خنثي تشکيل شده بود.
دم دوگانه دنبالهدارها و جهت آنها نسبت به خورشيد
سرزمين مادري دنبالهدارها جايي در کمر بند کوييپر و يا ابر اورت است. اين دو مکان اسرارآميز بيشترين سفري گيسو بلند را به مرکز منظومه شمسي، جايي که خورشيد با جرم عظيمش در آن قرار دارد، می‌فرستند.
دنباله‌دارهايي با دوره ظهور کوتاه معمولاً از کمربند کوييپر به ميهماني خورشيد فرستاده می‌شوند. اين کمربند فراتر از مدار نپتون قرار گرفته است. اولين جرم متعلق به کمربند کوييپر در سال 1922 کشف شد. اين اجسام معمولاً کوچک هستند و اندازه آنها از 10 تا 100 کيلومتر تغيير مي‌کند و در مداري دورتر از پلوتو به دور خورشيد می‌چرخند.. طبق رصدهاي هابل حدود 200ميليون جرم کوچک و بزرگ در اين ناحيه وجود دارد که گمان مي‌رود از ابتداي تشکيل منظومه شمسي بدون تغيير مانده باشند.
دنباله‌دارهاي با تناوب طولاني مدت از ناحيه‌اي کروي که منظومه شمسي را احاطه کرده است سرچشمه مي‌گيرند. در اين منطقه که ابر اورت ناميده مي‌شود و دورترين قسمت کشف شده منظومه شمسي است، اجرامي قرار دارند که از آمونياک منجمد، متان، سيانوژن، يخ آب و صخره تشکيل شده‌اند. معمولاً يک اختلال گرانشي باعث راه يافتن آنها به داخل منظومه شمسي مي‌شود.
ابر اورت گرداگرد منظومه شمسي را فرا گرفته است
بيشتر دنبالهدارها در مداري بسته در حال حرکتند، يعني بر روي مداري حرکت مي‌کنند که ابتدا و انتهايش بر هم منطبق است. اين دنبالهدارها (مانند دنباله‌دار هالي) بعد از يک دوره زماني مشخص مجدداً به نزديکي زمين آمده و رصدگران بی‌شماري را مسحور خود می‌کنند.
برخي ديگر مانند دنباله‌دار تازه کشف شده مک‌نات، مداري باز دارند و اگر اتفاقي رخ ندهد، انتظار می‌رود که تنها يک بار از نزديکي خورشيد گذر کنند. مدار اين دنبالهدارها سهمي يا هذلولي است و همانطور که گفته شد به احتمال زياد فقط يک‌بار در نزديکي زمين ظاهر و روئيت شده و ديگر به نزديکي زمين باز نمي‌گردند.
دنباله‌دارهاي جديد از دورترين بخش‌هاي منظومه شمسي مي‌آيند و بيشترشان فقط در مدت چند ماه خورشيد را دور مي‌زنند و سپس برمي‌گردند و مسير خود را در وراي مدار پلوتو به انجام مي‌رسانند. گردش آنها در مدارهايي بسيار کشيده است و چندين هزار سال طول مي‌کشد تا دوباره در نگاه زمينيان جي خوش کنند.
برخلاف سياره‌ها، دنبالهدارها مي‌توانند مدارخود را با مدارهاي کاملاً جديد عوض کنند. مدار آنها به دليل کوچکي جرم و عبورهي متعددشان از نزديکي اجرام بزرگ و بعضاً غول پيکري مانند خورشيد يا سيارات منظومه شمسي بسيار ناپايدار است. دنباله‌دارهاهرگاه به سياره‌اي بزرگ مانند مشتري نزديک می‌شوند، مشخصات مداري تازه‌ي بري خود دست و پا مي‌کنند. اين حادثه‌ي است که اخيراً براي دنباله‌دار هالي اتفاق افتاده و از اين رو زمان بعدي بازگشت آن طولانی‌تر شده است.
هر موقع که دنباله‌داري از نزديکي خورشيد مي‌گذرد، بخشي از مواد خود را از دست می‌دهد. اين بهي سنگيني است که دنباله‌دار به ازي گرم شدن در آغوش ستاره منظومه شمسي پرداخت می‌کند. سرانجام روزي فرا می‌رسد که جرم مورد نظر هنگام گذر از کنار خورشيد چيزي بري از دست دادن ندارد و همچون گوي کوچک کم فروغي خورشيد را دور زده و به مسير خود ادامه می‌دهد. گاهي نيز يک دنباله‌دار در حضيض مدار خود دچار واپاشي می‌شود و بسته به ميزان چند پاره شدن طول عمر آن کوتاه و کوتاهتر می‌شود.
بري کسب اطلاعات بيشتر در مورد ماه، مقاله زير را نيز بخوانيد:
... گالري تصاوي دنباله‌دار مک‌نات
... Siding Spring Survey
... اطلاعات تکميلي درباره دنبالهدارها
. شهرام يزدان‌پناه، پژوهشگر علوم و فناوري فضايي .
سلام به همه دوستان و طالبان علم و دانش